Cincarski jezik je jedan od najstarijih neolatinskih jezika na Balkanu. Lingvisvistički spada u veliku grupu romanskih jezika (zajedno sa francuskim, italijanskim, španskim, portugalskim i rumunskim jezikom) koji svoje korene vuku iz latinskog jezika. Cincarski jezik, međutim istovremeno deli sudbinu i tzv. manje govorenih jezika, gde ulaze i retoromanski, valonski, pijemontski i drugi manji jezici na evropskom tlu. Najstariji dokument koji upućuje na cincarski jezik kao derivat latinskog jezika potiče iz 587. godine. Reč je o jednoj replici (Torna, torna fratre) koja je promenila tok jedne bitke između vizantijske vojske protiv Avara, o kojoj govori vizantijski hroničar Teofan. Prvi pak potvrđeni natpis na cincarskom jeziku datira iz 1731.godine. Reč je o natpisu na jednoj ikoni.

Istorijom cincarskog jezika se nauka nije posebno bavila, a u okviru komparativne romanske lingvistike, vrlo sporadično. Naučnici koji su se bavili Cincarima i njihovom istorijom, ostavili su na žalost vrlo malo pouzdanih podataka o strukturi i lingističkoj evoluciji ovog prastarog jezika. Razlozi pre svega leže u činjenici da ovaj autohtoni balkanski jezik nije u kontinuitetu imao svoju državnu organizaciju, a nakon sloma Turske imperije, ostao je rascepljen u pet balkanskih zemalja (Grčka, Albanija, Makedonia, Bugarska, Srbija i Rumunija), ali i u više evropskih zemalja, SAD i Australije. Usled
dugotrajne i kontinuirane asimilacije u svim državama u koje su se Cincari naselili i živeli nakon napuštanja starih krajeva življenja, jezik je postao samo jezik interne komunikacije u okviru porodice. Smatra se da danas cincarskim jezik govore oko 500.000 ljudi. Iako je prva gramatika na cincarskom jeziku autora Mihaia Bojadžija štampana 1813 godine u Beču, dakle pre Vukove gramatike, o njoj se takođe malo zna u lingvističkim krugova danas.

Akademik Matilda Karadžiu Marioteanu, cincarka iz Rumunije se dosta intenzivno bavila cincarskim jezikom, i napisala je vredne radove, među kojima i Rečnik. Međutim, kako zvanična Rumunija Cincare tretira kao deo rumunskog naroda, tako i njihov jezik smatraju dijalektom rumunskog jezika.Stvari se međutim pomeraju u korist cincarskog jezika, te i mlađi lingvistički naučnici, među kojima prednjači dr Mariana Bara, Cincarka iz Rumunije takođe, je nedavno objavila jednu obimnu komparativnu studiju o cincarskom jeziku, studiju koja je zasnovana na terenskim istraživanjima u svim balkanskim zemljama gde i danas žive Cincari. U prilog postojanja i vitalnosti cincarskog jezika govori i bogato književno stvaralaštvo, posebno u poeziji. Preko 50 živih pisaca Cincara( među njima i dosta mladih) i danas pišu i objavljuju poeziju i prozu na maternjem, cincarskom jeziku. Od devedesetih godina prošlog veka, nacionalna svest Cincara je u porastu i kulturna delatnost je doživela svojevrsnu renesansu.U republici Makedoniji gde su Cincari( pod imenom Vlasi) priznati u ustavu kao nacionalna manjina, postignuti su zavidni rezultati na
afirmaciji ovog naroda.Na državnoj RTV postoje redovne radio i TV emisije na cincarskom jeziku, izlaze časopisi i novine, organizovana je i fakultativna nastava na cincarskom jeziku u osnovnim školama.U planu je da se na Filološkom fakultetu Univerziteta ’’Blaže Koneski’’ u Skoplju u okviru romanistike, otvori katedra za izučavanje cincarskog jezika. U Bukureštu, Konstanci, Frajburgu, Temišvaru, Korči, Sofiji, izlaze redovne mesečne revije na cincarskom jeziku. Organizuju se festivali folkora i poezije u Skoplju,Malovištu ( Bitolj), festival poezije u Korči, Dani cincarske kulture u Konstanci i td. Uz podršku Pen klubova Makedonije, Srbije, Bugarske i Katalonije doneta je Rezolucija za formiranje cincarskog Pen cluba u okviru Internacionalnog PEN CLUBA.

Savet Evrope je prepoznajući nesumnjiv uticaj ovog naroda na evropsku istoriju doneo preporuku 1333 i odluku 674/7.1 Komiteta ministara kojima poziva države u kojima zive Cincari da se aktivno ukljuce u projekte cincarskih organizacija kako bi se sačuvao cincarski jezik kao kulturno blago Evrope.

Preporuka 1333 za armansku kulturu i jezik

1997. godina REDOVNO ZASEDANJE

1. Skupština je zabrinuta zbog kritične situacije vezane za armansku kulturu i jezik, koji postoje više od dve hiljade godina na Balkanskom poluostrvu.
2. Iako je bilo preko 500 000 armanskih govornika na početku 20 veka, danas ima svega pola od tog broja, disperzovanih po Albaniji, Bugarskoj, Grčkoj, BJR Makedoniji i Srbiji koje su njihove matične zemlje, kao što su i Rumunija, Nemačka, SAD i Australija. Većina njih su stariji ljudi. Armanski kao manjinski jezik je ugrožen.
3. Opseg problema je postao evidentan prilikom proširenja kulturne saradnje na Balkanu, domu Armana.
4. Armanski jezik i kultura se suočavaju sa sličnom sudbinom kao i mnoge evropske kulture koje su počele da nestaju ili su već nestale. Ipak, prihvatljivost višestrukog sistema kulturnih vrednosti je preduslov za stabilnost u Evropi, a posebno na Balkanu.
5. Armani nemaju političke zahteve, već prosto žele podršku u samoočuvanju svog jezika i kulture, koji su izgleda osuđeni na izumiranje osim ako im evropske institucije, a posebno Savet Evrope, ne pomognu.
6. Skupština se poziva na tekstove slične materije koje je usvojila, posebno Preporuku 928 (1981) za obrazovne i kulturne probleme jezika i dijalekata manjina u Evropi, Preporuka 1283 (1996) za istoriju i učenje istorije u Evropi, Preporuku 1291 (1996) za jevrejsku kulturu.
7. Kasniji tekst preporučuje formiranje, pod okriljem Saveta Evrope, „labaratorije za disperzovane etničke manjine“ sa mandatom, inter alia, da promoviše opstanak kultura manjina ili njihovog sećanja, da sprovodi istraživanja među osobama koje još govore jezikom manjina, da snima, sakuplja i čuva njihove spomenike i dokaze o njihovom jeziku i folkloru, da objavljuje osnovna dokumenta i da promoviše zakonodavnost u zaštiti kultura manjina protiv diskriminacije ili uništenja.
8. Skupština preporučuje da Komitet ministara:
I. ohrabruje balkanske države koje uključuju armanske zajednice da potpišu,
ratifikuju i sprovedu Evropsku povelju o regionalnim imanjinskim jezicima i
da ih pozovu da podrže Armane, posebno u sledećim oblastima:
a. obrazovanju na njihovom maternjem jeziku;
b. verskim službama na armanskom u njihovim crkvama;
c. novinama, magazinima i radio i televizijskim programima na armanskom;
d. podrška njihovim kulturnim udruženjima;
II. pozove druge države članice da podrže armanski jezik, na primer u stvaranju
univerzitetskog kadra na ovu temu, i da rasejavaju većinu interesantnih
produkata armanske kulture širom Evrope uz pomoć prevoda, antologija,
kurseva, izložbi i pozorišnih priredbi;
III. uvede društva za umetnike, pisce, istraživače i studente iz armanske
manjinske zajednice po Balkanu, tako da oni mogu da se angažuju
odgovarajućim kreativnim radom u oblasti armanske kulture i jezika;
IV. traži da Savet za kulturnu saradnju, radi zajedno sa priznatim armanskim
kulturnim angažmanom širom Evrope;
V. pozove ministre obrazovanja država članica da uključe istoriju Armana u
evropske udžbenike istorije;
VI. traži da uspostavi saradnju i partnerstvo sa organizacijama, fondovima i
drugim zainteresovanim telima u privatnom sektoru, sa namerom da se
sprovedu ove preporuke;
VII. uzme u obzir armansku kulturu u sleđenju Preporuke 1291 (1996), posebno
tamo gde je „labоratorija za disperzovane etničke manjine“ zainteresovana;

The Arman language is a distinct European autochthonous language, as such it contributes to, and forms part of, Europe's greatest cultural asset, its linguistic diversity. As such Arman speakers, as with speakers of other European languages, have every right to enjoy the full protection and promotion of their language and be able to live their lives using their language.

Considering the above, ELEN, at its Bucharest 2015 General Assembly, calls upon Albania, Bulgaria, Republic of Macedonia, Greece, Romania, and Serbia, to give full official recognition to the Arman language and to include it in its ratification of the ECRML and the FCNM, and, so as to commence the process of Arman language
revitalisation, to ensure:

1) the introduction of the Arman language medium education and Arman language lessons into the pre-school, primary and secondary education system, in the regions where it is widely used.
2) that the Arman language is used substantially by public media.
3) the usage of Arman language in religious services."

Declaration adopted by the participants of the international seminar which was held in
Scuol, Switzerland, on 23.-25. October 2015.

Preamble

• Recalling that the cultural heritage of Europe in its diversity is part of European civilization.
• Stating that small peoples characterize themselves through their strong will to preservetheir language and culture and to adapt to the conditions of our time.
• Considering that the existence of a kin-state in many ways strengthens the position ofkin-minorities in other states, whereas small peoples without a kin-state are clearly in a weaker position, and that they are particularly endangered by assimilation and ultimately by extinction and, thus, are in need of special protection.
• Stressing that small peoples are multilingual and therefore models for shaping the Europe of tomorrow, and that multilingualism is a value which grows in human relations.
• Acknowledging that the preservation and promotion of the identity of small peoples needs public recognition and firm support which in times characterized by demographic changes must be accorded also outside of their areas of traditional settlement.

Recommendations to the states where small peoples without a kin-state live

• Fully respect the right of everyone to self- identification as enshrined in Article 3 (1) of the Framework Convention for the Protection of National Minorities.
• Understand and recognize the special needs of small peoples without a kin-state.
• Identify the fields of their specific needs, such as:
  • Teaching of their native language – need of sufficient teaching materials and qualified teachers
  • Private and public media using their native language
  • Effective participation in decision-making in matters affecting their rights andinterests, and existence of a negotiation mechanism with national authorities
  • Autonomy rights – territorial or personal – for the protection of their language and culture within a clear and firm legal framework
• Acknowledge that meeting the special needs of small peoples without a kin-state requires provision of financial and human resources and may require positive measures.

Recommendations to international organs

• Be concerned of the potentially vulnerable position of small peoples without a kinstate and formulate opinions and recommendations accordingly.
• The monitoring organs of the relevant Council of European Instruments should develop a specific strategy on how to address the problems of small peoples without a kin-state.

Recommendations to small peoples without a kin-state

• To be loyal to their democratic states.
• To aim for a democratic and representative organizational structure
• To respect the human rights of all individuals belonging to their group.
• To be ready to participate as equal partners when negotiating measures for the implementation of their needs.
• To establish close links and co-operation among themselves in order to make their voices better heard in the international arena.

Cincari jesu narod i to dokazuje i postojanje njima svojstvenog jezika. Na našim okupljanjima stariji članovi društva se često sporazumevaju na cincarskom. Na teritoriji Srbije jezik se polako gubi ali društvo „Lunjina“ svojim skromnim mogućnostima se trudi da ga otrgne od zaborava. Ta aktivnost nikad ne prestaje.

Organizovali smo kratke kurseve jezika na kojima su predavači bili Lila Kona, Anita Sterija i Aristotelis Martinović.

Kada je Mihail G. Bojadži (Mihail G. Boiagi, 1780–1827) objavio svoju dvojezično sastavljenu Gramatiku makedonsko-vlaškog jezika (Aromunisch oder Mazedowalachisch Sprachlehre / Γραμματική Ρωμανική ήτοι Μακεδονοβλαχική,1812) gotovo jedan vek pre Vajgandove Aromunske gramatike (Aromunische Grammatik, 1907), ideja o tome da aromunski postoji kao zaseban jezik, a ne kao dijalekat, jasno je bila podvučena.

Odlomak iz predgovora dr Predraga Mutavdžića za Cincarsku gramatiku M. Bojadžija na srpskom jeziku